56 R o z d z i a ł i – r o l a K U lt U rY w Ks z ta łt owa N i U s p o ł e cz e ń s t wa ... sprzyjają np. ideologie: indywidualizmu, konkurencji, gloryfikacji człowieka jako twórcy kultury, pracy (przekonanie, że twórczość jest produktem ubocznym pracy), samorozwoju (akcentowanie wartości twórczego życia i twórczej osobowości). W tych społeczeństwach, w których obecne są wzory sukcesów życiowych, w których preferuje się dobro jednostek, a jednocześnie obecna jest troska państwa o realizację dobra zbiorowego, występuje większa skłonność do nowatorstwa. Zdaje się, że miał rację Robert K. Merton, który określił szerszą paletę psychokulturowych uwarunkowań twórczych tkwiących w postawach. Biorąc pod uwagę stosunek do celów oraz do środków umożliwiających ich realizację, wyodrębnił on postawy konformistyczne (akceptacja celów i środków), rytualistyczne (akceptacja środków przy braku akceptacji celów), wycofywania się (brak akceptacji celów i środków), innowacyjne (akceptacja celów przy braku akceptacji środków) i buntownicze (odrzucenie zarówno celów, jak i środków, oraz zastąpienie ich nowymi). Łatwo się domyślić, że tylko dwie ostatnie postawy sprzyjają twórczości jednostek. Sprzyjają też one procesom twórczym w społeczeństwie, pod warunkiem, że owe postawy są rozpowszechnione w kulturze. Muszą być kulturowo określone i społecznie akceptowane także sposoby gratyfikacji za obecność tych twórczych postaw i ich ujawnianie. *** Podsumowując, należy podkreślić, że na innowacje i twórczość stymulująco oddziałuje cały system: rozwinięte i dobrze funkcjonujące instytucje sprzyjające kształceniu, żywe powszechne zainteresowanie twórczością, a nawet jej oczekiwanie, nadto cały szereg uwarunkowań obyczajowych, politycznych, prawnych, gospodarczych i gratyfikacyjnych, a także odpowiednia komplementarność dyfuzji kulturowej i samorozwoju. Oczywiście istotnym czynnikiem jest też osobowość jako podłoże twórczości. Kultura osadza się w osobowości, ale także osobowość wytwarza się – oprócz wpływów genetycznych, wolicjonalnych i oddziaływania przypadku – w oparciu o kulturę, a właściwie w oparciu o kontakty z ludźmi, w których obrębie wpływ mają ich zachowania oraz w oparciu o wytwory kultury,