UNESCO a Dekada Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju

"Proces mający na celu zaspokojenie aspiracji rozwojowych obecnego pokolenia, w sposób umożliwiający realizacje tych samych dążeń następnym pokoleniom".

Taka definicja, będąca dziś w powszechnym użyciu, została sformułowana w 1987 roku w Raporcie Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju. Zawarta w niej wizja rozwoju uwzględnia zarówno populację ludzką, jak i świat zwierząt i roślin, ekosystemy, zasoby naturalne Ziemi: wodę, powietrze, surowce energetyczne, a także w sposób zintegrowany traktuje najważniejsze wyzwania stojące przed światem, takie jak walka z ubóstwem, równość płci, prawa człowieka i jego bezpieczeństwo, edukacja dla wszystkich, zdrowie, dialog międzykulturowy.

Jednak pojęcie zrównoważonego rozwoju zaczęło kształtować się o wiele wcześniej. W 1968 roku obradowała pierwsza Międzyrządowa Konferencja Ekspertów Naukowych UNESCO, poświęcona wzajemnym powiązaniom środowiska i rozwoju, w wyniku której doszło do powstania międzynarodowego, interdyscyplinarnego programu "Człowiek i biosfera"  (MAB). Dzięki ustaleniom tego spotkania, możliwe stało się zwołanie cztery lata później w Sztokholmie pierwszej na świecie konferencji poświęconej problemom środowiska naturalnego. To właśnie na tej konferencji pojawiły się po raz pierwszy pojęcia zanieczyszczenia transgranicznego oraz zanieczyszczeń globalnych, wymagających globalnych działań.

W 1987 roku ukazał się raport Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju ONZ, obradującej pod przewodnictwem Gro Harlem Brundtland. Raport nosił nazwę "Nasza wspólna przyszłość"; i zdefiniowano w nim cytowane na wstępie pojęcie Zrównoważonego Rozwoju (Sustainable Development/Le Developpement Durable).

Podkreślono, że stworzenie w pełni zrównoważonego modelu życia, a więc uzyskanie poprawy jakości życia ludzi na całym świecie bez rabunkowej eksploatacji ziemskich zasobów naturalnych, wymaga zróżnicowanych działań w poszczególnych regionach świata. Przede wszystkim niezbędna jest integracja działań w trzech kluczowych obszarach:

1. Wzrostu gospodarczego i równomiernego podziału korzyści. Celem jest osiągnięcie odpowiedzialnego, długookresowego wzrostu, który stanie się udziałem wszystkich narodów i społeczności, ale osiągnięcie go wymaga zintegrowanego podejścia do dzisiejszych, wzajemnie powiązanych globalnych systemów gospodarczych.
2. Ochrony zasobów naturalnych i środowiska. Dla zachowania naszego środowiskowego dziedzictwa i naturalnych zasobów dla przyszłych pokoleń niezbędne jest opracowanie racjonalnych ekonomicznie rozwiązań, które ograniczą zużycie zasobów, powstrzymają skażenie środowiska i ocalą naturalne ekosystemy.
3. Rozwoju społecznego. Na całym świecie ludzie domagają się pracy, żywności, edukacji, energii, opieki zdrowotnej, wody i systemów sanitarnych. Odpowiadając na te potrzeby, międzynarodowa społeczność musi dołożyć wszelkich starań, by nie zostało naruszone bogactwo kulturowej i społecznej różnorodności oraz by wszyscy członkowie społeczeństw mieli instrumenty pozwalające na kształtowanie własnej przyszłości.

W 1992 roku podczas Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro opracowany został jeden z najważniejszych dokumentów, związanych ze zrównoważonym rozwojem: "Agenda 21", czyli wszechstronny plan działania na wiek XXI dla Narodów Zjednoczonych, rządów i grup społecznych w każdym obszarze, w którym człowiek ma wpływ na środowisko. W Szczycie Ziemi uczestniczyli przedstawiciele 172 rządów, 2400 organizacji pozarządowych oraz 10000 dziennikarzy, zaś Agendę sygnowały 172 kraje, w tym Polska. W dokumencie znalazło się m.in. stwierdzenie:

"Ludzkość doszła do przełomowego momentu w historii. Kontynuując dotychczasową politykę, przyczyniamy się do pogłębienia przepaści gospodarczej w społeczeństwach i między państwami, rozszerzenia się sfer ubóstwa, głodu, chorób i analfabetyzmu. Będziemy też powodować postępującą degradację środowiska naturalnego, od którego zależy życie na Ziemi."

oraz wniosek w sprawie zmiany postępowania w przyszłości:

„Niezbędne są nowe sposoby inwestowania w przyszłość, aby w XXI w. osiągnąć globalny zrównoważony rozwój. Zakres zaleceń waha się od nowych metod nauczania po nowe metody wykorzystania surowców i uczestniczenia w tworzeniu zrównoważonej gospodarki. Ambicją Agendy 21 jest bezpieczny i sprawiedliwy świat, w którym każda żywa istota będzie w stanie zachować swą godność.”

W 2000 roku Szczyt Milenijny Organizacji Narodów Zjednoczonych zdefiniował Milenijne Cele Rozwoju, które powinny zostać osiągnięte do 2015 roku. Można wśród nich wyróżnić:

• Wyeliminowanie skrajnego ubóstwa i głodu
  Zmniejszenie o połowy liczby ludzi, których dochód nie przekracza 1 dolara dziennie
• Zapewnienie powszechnego nauczania na poziomie podstawowym
  Zapewnienie wszystkim możliwości ukończenia pełnego cyklu nauki na poziomie podstawowym
• Promowanie równości płci i awansu społecznego kobiet
  Wyeliminowanie do 2015 nierównego dostępu płci do wszystkich szczebli edukacji
• Ograniczenie umieralności dzieci
  Zmniejszenie o 2/3 wskaźnika umieralności dzieci w wieku do 5 lat
• Poprawienie opieki zdrowotnej nad matkami
  Zmniejszenie o 3/4 wskaźnika umieralności matek
• Ograniczenie rozprzestrzeniania się HIV/AIDS, malarii i innych chorób
  Powstrzymanie rozprzestrzeniania się HIV/AIDS, ograniczenie liczby nowych zakażeń
• Stosowanie zrównoważonych metod gospodarowania zasobami naturalnymi
  - uwzględnienie zasady zrównoważonego rozwoju w krajowych strategiach
  - stosowanie metod hamujących ubożenie zasobów środowiska naturalnego
  - zmniejszenie o połowę liczby ludzi pozbawionych dostępu do czystej pitnej wody
  - do 2020 roku poprawa warunków życia 100 milionów mieszkańców slumsów
• Stworzenie globalnego partnerskiego porozumienia na rzecz rozwoju.

W czerwcu 2012 roku przedstawiciele ponad 100 krajów spotkali się na kolejnym Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro, zatytułowanym "Rio +20". W czasie 20 lat, które upłynęły od poprzedniego takiego spotkania, liczba ludzi na świecie wzrosła z 5,5 mld do prawie 7 mld, a wraz z nią wzrosła także skala problemów świata, na którą składają się m.in. skrajne ubóstwo dotykające co piątego obywatela świata, egzystencja 2,5 miliarda ludzi w warunkach prymitywnych, bez dostępu do podstawowych urzadzeń sanitarnych, rosnąca emisja gazów cieplarnianych, zagrażająca zagładą jednej trzeciej gatunków żyjących na Ziemi. Jako główne tematy obrad wyznaczono:
- Przechodzenie do modelu bardziej zielonych gospodarek z myślą o ograniczeniu obszarów biedy na świecie
- Ochronę oceanów przed ich nadmierną eksploatacją, niszczeniem podwodnych ekosystemów i skutkami zmian klimatycznych
- Kształtowanie bardziej przyjaznych i sprawniej funkcjonujących organizmów miejskich
- Wykorzystywanie na szerszą skalę źródeł energii odnawialnych, umożliwiających wzrost gospodarczy przy jednoczesnym zmniejszeniu emisji dwutlenku węgla i zanieczyszczeń.

Na Szczycie "Rio +20" podjęto ponadto kilkaset zobowiązań, wśród których znalazło się m. in. zobowiązanie dotyczące rozwoju zrównoważonego transportu, wsparte przez kilka wielkich międzynarodowych banków.

Szczyt "Rio +20" zakończył się przyjęciem dokumentu "Future We Want" (Przyszłość, jakiej chcemy), uznającym ubóstwo za najważniejsze wyzwanie, przed którym stoi dzisiaj ludzkość oraz najważniejszą przeszkodę na drodze do zrównoważonego rozwoju. Uczestnicy Szczytu podkreślili prawo wszystkich obywateli Planety do żywności i znaczenie bezpieczeństwa żywnościowego, które osiągnąć można dzięki zrównoważonym systemom rolniczym oraz gospodarce ekologicznej. Podkreślono znaczenie trójaspektowego podejścia do problematyki zrównoważonego rozwoju, uwzględniającego wzajemne powiązanie trzech dziedzin: społecznej, ekonomicznej i środowiskowej. Postanowiono określić zestaw uniwersalnych celów zrównoważonego rozwoju (Sustainable Development Goals) po 2015 roku, powiązanych ściśle ze stanem realizacji Milenijnych Celów Rozwoju. W dokumencie podkreślono znaczenie równości płci, konieczność umocnienia pozycji kobiet i zagwarantowania im równych szans rozwojowych, a także znaczenie zaangażowania w realizację celów Dekady nie tylko rządów, ale także wszystkich grup społeczeństwa obywatelskiego i sektora prywatnego.  

Podczas Szczytu podjęto ważne decyzje dotyczące ochrony nadmiernie eksploatowanych łowisk morskich oraz ochrony ekosystemów mórz, a także  inicjatywy w sprawie: "Zrównoważonej Energii dla Wszystkich", "Zapewnienia wszystkim ludziom dostępu do żywności" (Zero Hunger Challenge), "Szkolnictwa wyższego dla zrównoważonego rozwoju" (Higher Education Sustainability Initiative), "Działań wolontariackich" (Volunteer Action Counts), ustanowienia forum politycznego wysokiego szczebla w sprawie zrównoważonego rozwoju oraz dziesięcioletni pakiet programów związanych ze zrównoważoną konsumpcją i produkcją.

Szczyt spotkał się jednak także z ostrą krytyką, jako generujący głównie teoretyczne, utopijne wizje zrównoważonej przyszłości, opartej na sprawiedliwej konsumpcji zasobów oraz na wciąż bardzo drogiej zielonej energetyce. Zawiodły oczekiwania konkretnych deklaracji ze strony przywódców najważniejszych państw świata w sprawie m. in. utworzenia funduszu żywnościowego, do którego miałoby trafiać 0,7 PKB krajów członkowskich ONZ, czy też objęcia międzynarodową kontrolą "niebezpiecznych badań" w dziedzinach takich jak inżynieria genetyczna, zootechnika czy atomistyka.

Niezaprzeczalnym sukcesem Szczytu pozostaje jednak udział w nim ponad 50 tysięcy delegatów z wszystkich regionów świata, a także tysięcy ludzi, którzy  po raz pierwszy uczestniczyli w obradach za pośrednictwem Internetu, i podkreślona przez nich wola poszukiwania rozwiązań palących problemów Planety, która w 2050 roku będzie miała już 9 miliardów mieszkańców.

Spróbujmy określić precyzyjniej pojęcie edukacji dla zrównoważonego rozwoju. Jaka to edukacja? Najczęściej określa się ją jako:

• edukację, która umożliwia uczącemu się zdobywanie umiejętności, wiedzy i przymiotów zapewniających mu trwały rozwój
• edukację jednakowo dostępną na wszystkich szczeblach i we wszelkich społecznych kontekstach (rodzinnym, szkolnym, zawodowym, w lokalnej społeczności)
• edukację budującą odpowiedzialność obywatelską i promującą demokrację poprzez uświadomienie jednostce jej praw i obowiązków
• edukację opartą na zasadzie nauki przez całe życie
• edukację wspierającą równomierny rozwój jednostki.

Tak więc, w praktyce edukacja dla zrównoważonego rozwoju oznacza o wiele więcej niż tylko edukację ekologiczną. Obejmuje także: prawa człowieka, rozwiązywanie konfliktów, dobre rządy, gospodarkę, kulturę i sztukę. EZR oznacza multidyscyplinarne podejście do reformy edukacji, oferujące wszystkim ludziom, we wszystkich kontekstach edukacyjnych i we wszystkich fazach życia okazję do nauki takiego stylu życia, który zapewni im trwały rozwój. EZR wykracza daleko poza formalne systemy edukacyjne, natomiast powinna wywierać na nie wpływ, znajdując odzwierciedlenie w podręcznikach, programach i metodach nauczania.

Strategię Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju należy postrzegać w trzech perspektywach, z których każda obejmuje inną grupę zagadnień.

Edukacja to w UNESCO dziedzina priorytetowa od początku istnienia Organizacji. Swoja misję w dziedzinie edukacji UNESCO realizuje poprzez:

• promocję i wspieranie edukacji bazowej, uważanej za
  • podstawowe narzędzie walki z ubóstwem
  • podstawowy instrument rozwoju społecznego
  • warunek uczestnictwa jednostki w życiu społecznym i w podejmowaniu decyzji
• inicjowanie zmian treści, metod i jakości nauczania
• propagowanie nauczania dla przyszłości poprzez
  • dostosowanie edukacji do kontekstu kulturowego i do potrzeb uczących się.

Ten ostatni punkt jest dziś szczególnie mocno podkreślany jako niezbędny dla osiągnięcia celów DEZR w założonym terminie: do 2015 roku. Nie będzie to możliwe bez autentycznego zaangażowania lokalnych społeczności i rządów, a na takie zaangażowanie można liczyć tylko wtedy, kiedy stawiane cele leżą na sercu tym, którzy mają je realizować.

Edukacja uważana jest za podstawowe narzędzie rozwiązywania największych obecnie problemów świata, takich jak obszary ubóstwa, rozprzestrzeniająca się epidemia HIV/AIDS, degradacja środowiska, niezrównoważona konsumpcja, wzrost demograficzny i trwałe przeobrażenia regionów miejskich oraz rolniczych.

Mówiąc o edukacji dla zrównoważonego rozwoju, nie sposób nie wspomnieć o roli UNESCO w propagowaniu Karty Ziemi - dokumentu nakreślającego ramy etyczne zrównoważonego rozwoju oraz uważanego za jeden z najważniejszych instrumentów edukacyjnych Dekady. 32. Konferencja Generalna UNESCO w 2003 roku w specjalnej rezolucji udzieliła poparcia Dokumentowi, uznając Kartę Ziemi za jedno z najistotniejszych narzędzi edukacyjnych DEZR i postanawiając, że jej zalecenia znajdą odzwierciedlenie w programach UNESCO. W Karcie znalazły się takie m.in.

Podstawowe stwierdzenia:

• Ziemia jest naszym domem i domem wszystkich istot żyjących (...) Istoty ludzkie są członkami współzależnej społeczności życia.
• Społeczność świata znalazła się w szczególnym momencie. Nie zważając na własne ryzyko ignorujemy prawa, którymi rządzona jest biosfera. (...) Staje się oczywiste, że potrzebna jest fundamentalna zmiana.

oraz

Podstawowe zobowiązania:

2. Dbanie o Ziemię, ochrona i odnowa różnorodności, integralności i piękna ekosystemów planety. Gdziekolwiek istnieje ryzyko nieodwracalnych lub poważnych zniszczeń, muszą być podjęte działania zabezpieczające przed szkodą.
3. Życie w sposób zrównoważony, promowanie modelu konsumpcji, produkcji i reprodukcji, który zabezpiecza prawa człowieka i możliwości regeneracyjne Ziemi.
5. Równy udział w zyskach z korzystania z zasobów naturalnych i zdrowego środowiska pomiędzy narodami, bogatymi a biednymi, kobietami a mężczyznami, między obecnym a przyszłymi pokoleniami.
16.  Nieczynienie środowisku innych tego, czego nie chcemy dla naszego środowiska.
17.  Chronienie i restauracja miejsc o szczególnym ekologicznym, kulturowym, estetycznym, duchowym i naukowym znaczeniu.

Ważnym wkładem UNESCO w Dekadę jest opracowanie, publikacja i powszechne udostępnienie materiałów i narzędzi edukacyjnych. Są to m.in.:

• Specjalne strony portalu UNESCO poświęcone Edukacji
  
• Strona poświęcona alfabetyzacji Literacy/Alphabetisation
• Interaktywny portal poświęcony planowaniu i zarządzaniu edukacją E-MAP, służący wymianie doświadczeń oraz informacji na temat powstających w różnych krajach modelowych rozwiązań/innowacyjnych narzędzi edukacyjnych
• Zestawy edukacyjne poświęcone Zrównoważonej Konsumpcji dostępne na stronach internetowych: Youth Exchange i Kids Exchange
  
• CD-Rom dla nauczycieli „Teaching and Learning for a Sustainable Future”: 25 modułów, m.in. edukacja dla konsumpcji, zdrowia, kultury, zrównoważonej turystyki (dostępny także w internecie)
• Raporty o stanie edukacji na świecie (Global Monitoring Reports)

• 2002 "Czy świat jest na właściwej drodze";
  2003/2004 "Równość w dostępie do edukacji";
  (Gender and Education for All: The Leap to Equality)
  2005 "Jakość nauczania i dostęp do edukacji w różnych częściach świata" (Education for All: The Quality Imperative)
  2006 "Alfabetyzacja"; (Literacy for Life)
  2007 "Solidne podstawy" (Strong foundations)
  2008 "Education for All by 2015. Will we make it?"
  2009 "Overcoming inequality: why governance matters?"
  2010 "Reaching the marginalized"
  2011 "The hidden crisis: Armed conflict and education"
  2012 "Youth and skills: Putting education to work"
  2013/2014 "Learning and teaching for development"
  Raport 2016 "Edukacja dla ludzi i planety"

W dziedzinie nauk ścisłych programy UNESCO służą budowaniu potencjału technologicznego państw i wyrównywaniu szans w rozwoju, a także rozwojowi współpracy interdyscyplinarnej i międzynarodowej.

W dziedzinie nauk społecznych UNESCO poprzez swoje programy wspiera koncepcję demokratycznych rządów, walkę o prawa człowieka, kształtowanie norm etycznych w nauce i technice, życiu społecznym i w działaniach politycznych, jak również ideę zrównoważonego zarządzania urbanistycznego z uwzględnieniem złożonych potrzeb społeczeństw wielokulturowych.

Zarządzanie zasobami wody wymaga zintegrowanego podejścia i w taki też sposób traktowane jest w Międzynarodowym Programie Hydrologicznym (IHP), rozwijanym od wielu lat przez UNESCO. W ramach tego programu podejmowane są działania, służące maksymalnemu zredukowaniu zagrożeń dla systemów wodnych świata. W Polsce z programem IHP współpracuje Komitet Narodowy ds. Programów Hydrologicznych PAN. 31 maja 2006 miało miejsce otwarcie niezwykle prestiżowego dla nauki polskiej Europejskiego Regionalnego Centrum Ekohydrologii w Łodzi, które powstało na mocy porozumienia zawartego przez rząd Polski z UNESCO w Paryżu. Centrum kategorii II, będące jedną z 25 takich placówek na świecie pracujących pod auspicjami UNESCO, będzie pełniło rolę miejsca skupiającego działania całego regionu w zakresie ekohydrologii, podejmowane w ramach IHP. Oprócz prowadzenia eksperymentalnych i teoretycznych badań naukowych, będzie promowało edukację ekologiczną oraz organizowało seminaria i konferencje naukowe. Pracami zespołu naukowego kieruje profesor dr hab. Maciej Zalewski.

W 2004 roku powstała wspierana przez UNESCO sieć współpracy pod nazwą "Woda, kobiety i podejmowanie decyzji", która prowadzi kilka równoległych projektów związanych z zarządzaniem wodą: w Maroku, Brazylii i Wybrzeżu Kości Słoniowej.

W kolejnym programie "Water Assessment Programme", w którym uczestniczą 24 agendy Narodów Zjednoczonych, UNESCO pełni rolę koordynatora. W 2003 - Roku Świeżej Wody - opublikowany został Pierwszy Światowy Raport w sprawie Wody, określający postęp, który się dokonał w dziedzinie zdrowia, ekonomii, żywienia, ekosystemów oraz zarządzania zasobami wodnymi. Raporty ukazują się cyklicznie, co trzy lata.

Specjalny program Zrównoważonego Zintegrowanego Rozwoju i Zarządzania Pustynnymi oraz Półpustynnymi Regionami Afryki Południowej (SIMDAS) zainaugurowany został przez 16 państw afrykańskich we współpracy z dwoma programami UNESCO: Międzynarodowym Programem Hydrologicznym oraz z istniejącym już 42 lata programem Człowiek i Biosfera (MAB). SIMDAS skierowany jest głównie do kobiet i ma na celu zapewnienie im profesjonalnej edukacji, oraz wspieranie lokalnych rozwiązań w zarządzaniu ekosystemami. W ramach programu planowane jest także opracowanie strategii dostaw wody do terenów suszy ze zbiorników istniejących w Kongo i Zambezi oraz opracowanie metod graniczenia skażenia chemicznego i oceny potencjału naturalnych źródeł energii.

Problemom wody poświęconych jest wiele działań edukacyjnych UNESCO. W 2003 roku założony został w Delft w Holandii Instytut Edukacji na temat Wody, kształcący studentów z ponad 100 krajów rozwijających się lub będących w okresie transformacji. Instytut pełni również rolę koordynacyjną dla całej sieci instytucji współpracujących z UNESCO w dziedzinie edukacji dotyczącej wody.

Sieć instytucji naukowych, zajmujących się problemami wody i działających pod auspicjami UNESCO, obejmuje 18 takich placówek. Na świecie działa także  29 Katedr UNESCO zajmujących się rozwiązywaniem problemów w dziedzinie wody. Od stycznia 2012 r. UNESCO wspiera badania w dotkniętych suszą krajach Rogu Afryki, służące poszukiwaniom warstw wodonośnych. Pierwsze kraje objęte tym projektem to Etiopia i sąsiadująca z nią Kenia.

Jednym z najważniejszych programów UNESCO w dziedzinie nauk o ziemi jest zainicjowany w 1972 roku program Międzynarodowej Korelacji Geologicznej, służący upowszechnianiu osiągnięć nauki o ziemi w celu jej lepszego wykorzystywania w zarządzaniu zasobami naturalnymi. Zadaniem programu jest także stymulowanie międzynarodowej współpracy na rzecz zrównoważonego rozwoju i obserwacji środowiska. Tysiące naukowców z całego świata uczestniczy w gromadzeniu danych na tak zróżnicowane tematy, jak: wpływ naturalnych czynników geologicznych na zdrowie istot żywych czy wpływ czynników antropogenicznych na procesy pogodowe. W ramach programu MKG opracowywana jest nowa geologiczna mapa świata.

Od kilku lat UNESCO bardzo mocno angażuje się w działania mające na celu ograniczenie skutków katastrof naturalnych. Dzięki zaangażowaniu Międzyrządowej Komisji Oceanograficznej, w której również Polska bierze aktywny udział, powstają dwa systemy: wczesnego ostrzegania przed tsunami i stałej obserwacji oceanów. Ten ostatni dostarczać ma na bieżąco informacji i danych na temat zmian klimatycznych i pogodowych, stanu zanieczyszczeń oraz stanu wybrzeży morskich.Po ataku tsunami w 2004 roku powstał pomysł ustanowienia systemu wczesnego ostrzegania w regionie Oceanu Indyjskiego, zaś UNESCO powierzono rolę koordynatora tego projektu. W kolejnych latach powstały podobne systemy dla regionu Oceanu Atlantyckiego i Pacyfiku.  2 czerwca 2006 w siedzibie UNESCO w Paryżu zainaugurowana została kampania edukacji nt. przeciwdziałania skutkom katastrof naturalnych, która ma na celu promocję edukacji z tej dziedziny w programach szkolnych, a także propagowanie nowego typu technik budowlanych, umożliwiających konstrukcję domów zdolnych oprzeć się atakom żywiołu.

UNESCO uczestniczy w wielu innych programach nauk przyrodniczych, m.in. czynnie wspiera Program Energii Słonecznej Narodów Zjednoczonych poprzez:

• promocję trwałych, odnawialnych źródeł energii
• wsparcie dla sieci „wiosek słonecznych”, ogrzewanych energią słońca
• przygotowanie i dystrybucję materiałów edukacyjnych nt. alternatywnych źródeł energii w ramach programu GREET (Global Renewable Energy Education and Training).

Jednym z największych wyzwań dla zrównoważonego rozwoju, jest gwałtowny rozwój nowych technologii i ich zastosowanie.

Pozwolił on na przezwyciężenie wielu problemów: ekologicznych, zdrowotnych i hodowlanych. Jednocześnie stworzył nowe dylematy, głównie natury etycznej, związane z badaniami transgenetycznymi czy klonowaniem. UNESCO powołało Międzynarodowy Komitet Bioetyki jako globalne forum wymiany intelektualnej w tej dziedzinie. Prace tego Komitetu w znacznej mierze przyczyniły się do opracowania i proklamowania w 1998 roku Powszechnej Deklaracji o Genomie Ludzkim i Prawach Człowieka, będącej pierwszym uniwersalnym instrumentem, odnoszącym się jednocześnie do trzech dziedzin: medycyny, biologii i genetyki, oraz do powstania kolejnych deklaracji międzynarodowych: "Międzynarodowej Deklaracji o Ludzkich Danych Genetycznych" (2003) oraz Powszechnej Deklaracji w Sprawie Bioetyki i Praw Człowieka (2005).

Światowa Komisja ds. Etyki Wiedzy Naukowej i Technologii (COMEST) powołana w 1998 roku jest ciałem doradczym UNESCO, działającym w obszarze etyki nauki i techniki. Zagadnienia te rozpatrywane są w szerokiej perspektywie etyki środowiskowej i zrównoważonego rozwoju.

W 2004 roku UNESCO wspólnie z UNAIDS zainicjowało Globalną Inicjatywę dla Edukacji na temat HIV/AIDS, mającą na celu wsparcie rządów, organizacji i instytucji lokalnych w ich wysiłkach dla rozwijania narodowych programów edukacji na temat AIDS wśród młodych ludzi. Inicjatywa Globalna jest uzupełnieniem poprzedniego programu „3 by 5”, (zapewnienie do roku 2005 trzem milionom ludzi w krajach rozwijających się dostępu do lekarstw zwalczających wirusa HIV), w którym UNESCO aktywnie wspierało Światową Organizację Zdrowia i UNAIDS.

W 1998 UNESCO rozpoczęło realizację programu "Działania Kulturalne w prewencji HIV/AIDS". Obejmował on szereg projektów badawczych, prowadzonych w poszczególnych krajach, szkolenia dla przedstawicieli lokalnych społeczności (np. tradycyjnych uzdrowicieli w Mozambiku), a także wydawnictwa książkowe zawierające opisy projektów artystycznych (teatralnych, wystawowych) służących edukacji nt. AIDS. W grudniu 2003 (Światowym Dniu Chorych na AIDS) trzydziestu młodych Kambodżan cierpiących na tę chorobę przemaszerowało ulicami Phnom Penh. Nieśli swoje portrety naturalnej wielkości, przygotowane podczas warsztatów zorganizowanych przez UNESCO i lokalną organizację pozarządową, a poprowadzonych przez artystów i antropologów.

Od kilku lat istnieje powszechnie dostępny portal UNESCO poświęcony problemom młodych ludzi żyjących z HIV lub AIDS. Można tam znaleźć między innymi specjalny zestaw edukacyjny "HIV/AIDS a prawa człowieka", zawierający pomysły konkretnych działań (akcji, zajęć edukacyjnych, warsztatów) przeciwko dyskryminacji ludzi dotkniętych tą chorobą.

Udział UNESCO w walce z pandemią AIDS polega również na konkretnym wsparciu dla projektów badawczych, m.in. badań nad szczepionką chroniącą przed przenoszeniem się wirusa HIV z matek na dzieci. W Afryce rozwijane są programy badań klinicznych w tej dziedzinie, m.in. w Kamerunie, Burkina Faso i na Wybrzeżu Kości Słoniowej.

Współczesne społeczeństwa przechodzą procesy gwałtownych przeobrażeń, przyspieszane dodatkowo przez globalizację oraz błyskawiczny rozwój nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Wzrastająca urbanizacja i wielokulturowość społeczeństw generuje jednocześnie zjawiska biedy i wykluczenia. Są one udziałem wszystkich społeczeństw, zarówno zamożnych, jak i biednych. Badaniem tych zjawisk zajmuje się rozwijany w UNESCO od 1994 roku Program Nauk Społecznych MOST. Jego trzy główne zadania to:

• Propagowanie wiedzy na temat transformacji społecznych
• Prowadzenie badań i przygotowywanie ekspertyz naukowych z dziedziny nauk społecznych, pomocnych w opracowywaniu założeń polityki społecznej i ich praktycznym wdrażaniu
• Wspieranie i rozwijanie zdolności naukowych, profesjonalnych i instytucjonalnych w dziedzinie nauk społecznych, w tym w szczególności w krajach rozwijających się.

W ciągu ostatnich 8 lat program MOST koncentrował się głównie na zagadnieniach: społeczeństw wielokulturowych i wieloetnicznych, rozwoju urbanistycznego oraz globalizacji i zarządzania.

W ramach tego programu bada się także wiele kwestii towarzyszących transformacjom społecznym, takich jak procesy demokratyczne, zarządzanie przestrzenią publiczną, dobre rządy i społeczny udział w rządzeniu.
Z Katedrą UNESCO przy Centrum Badań i Studiów Wyższych w Meksyku współpracuje zespół specjalistów badających społeczne, ekonomiczne, środowiskowe i kulturowe aspekty procesów urbanistycznych. Współpracują z uniwersytetami oraz organizacjami pozarządowymi i obywatelskimi na całym kontynencie latynoamerykańskim.

W projekcie Zrównoważony Rozwój w Małych Historycznych Miastach Wybrzeży, zainaugurowanym przez UNESCO w 1996 roku, uczestniczy pięć miast śródziemnomorskich, po jednym z Maroka, Tunezji, Chorwacji, Libanu i Jugosławii, które borykają się na co dzień z podobnymi problemami: erozją wybrzeża, niszczącym działaniem słonej wody na zabytkowe obiekty, problemami demograficznymi oraz skutkami gwałtownych przemian społeczno-ekonomicznych. Władze pięciu miast zainicjowały wspólny program odbudowy tych historycznych miejsc z pomocą uczelni wyższych, architektów, planistów, hydrologów i geologów.

W październiku 2013 r. Międzynarodowe Forum Nauk Społecznych, obradujące w Montrealu, poświęcone będzie transformacjom społecznym w erze cyfrowej.

700 Katedr UNESCO w 116 krajach rozwijają programy badawcze z różnych dziedzin wiedzy. 20 specjalizuje się w problematyce zrównoważonego rozwoju. Są wśród nich:

• Katedra UNESCO na Uniwersytecie Federalnym w Rio de Janeiro (Brazylia), specjalizująca się w aspektach socjopolitycznych i socjokulturowych zrównoważonego rozwoju
• Katedra na Uniwersytecie Bordeaux-3 (Francja), specjalizująca się w szkoleniu specjalistów z dziedziny zrównoważonego rozwoju. Prowadzone są tam zajęcia dla menedżerów z krajów rozwijających się, agencji pozarządowych, przedsiębiorstw i organizacji międzynarodowych.W 2003 powstała tam publikacja pt. "Przedsiębiorstwa w obliczu wyzwań zrównoważonego rozwoju"
• Katedra UNESCO na Uniwersytecie w Kampali (Uganda) rozwija programy związane z ochroną zdrowia, przede wszystkim w kontekście walki z HIV/AIDS.

Trzy z Katedr afrykańskich na uniwersytetach: w Wagadugu, w Suazi i w Chartumie wspierają rozwój zawodowy kobiet, tworząc sieć pod nazwą "Kobiety, nauka i technologia".

W Polsce działa dziesięć katedr UNESCO:
Katedra UNESCO Trwałego Rozwoju (UW), kierowana przez prof. Bogdana Jałowieckiego
Katedra UNESCO Praw Człowieka i Pokoju (UMK), kierowana przez prof. Tadeusza Jasudowicza
Katedra UNESCO ds. Kobiet, Społeczeństwa i Rozwoju (UW), kierowana przez prof. Renatę Siemieńską
Katedra UNESCO im. Janusza Korczaka Interdyscyplinarnych Studiów nad Rozwojem i Dobrostanem Dziecka (APS), kierowana przez prof. Adama Frączka
Katedra UNESCO Jakości Nauczania i Nauki (U. Warmii i Mazur), kierowana przez prof. J. Górniewicza
Zakład Dziedzictwa Kulturowego i Studiów Miejskich UNESCO (U. Ekonomiczny w Krakowie), kierowany przez prof. dr hab. Jacka Purchlę
Centrum Międzynarodowej Promocji Technologii i Edukacji AGH-UNESCO (Akademia Górniczo-Hutnicza), kierowane przez prof. dra hab. inż. Janusza Szpytko
Katedra Badań Instytucjonalnych i Polityki Szkolnictwa Wyższego (U. Adama Mickiewicza), kierowana przez prof. dr hab. Marka Kwieka.
Katedra UNESCO Całożyciowego Poradnictwa Zawodowego (Uniwersytet Wrocławski), kierowana przez dr Violettę Drabik-Podgórną i dr Marka Podgórnego
Katedra UNESCO ds. Edukacji o Holokauście (Uniwersytet Jagielloński), kierowana przez dr hab. Zdzisława Macha    

Przyjęta w 1972 roku Konwencja w sprawie Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego Ludzkości wniosła wyjątkowy wkład w zrównoważony rozwój, przyjmując i rozwijając nowatorską koncepcję wspólnej ochrony najcenniejszych miejsc o znaczeniu kulturowym i przyrodniczym. Świadectwem różnorodności kultury i przyrody chronionej dla dobra obecnych i następnych pokoleń jest tworzona sukcesywnie Lista Światowego Dziedzictwa, na której obecnie znajdują się 1073 obiekty ze 167 krajów (w tym 15 obiektów polskich).

Coraz większego znaczenia przy realizacji postanowień Konwencji z 1972 roku nabiera zarządzanie miejscami Światowego Dziedzictwa zgodnie z założeniami zrównoważonego rozwoju. Podstawą właściwej ochrony ma być poczucie odpowiedzialności za to miejsce ludzi mieszkających w nim lub w jego pobliżu. System zarządzania miejscem Światowego Dziedzictwa powinien uwzględniać ich interesy społeczne i ekonomiczne możliwe do zaspokojenia dzięki pobudzaniu rozwoju.

Ta koncepcja jest ściśle związana z dziedzictwem kulturowym w ogóle. Zgodnie z ideą zrównoważonego rozwoju, dziedzictwo kulturowe, materialne i niematerialne powinno być ważnym czynnikiem rozwoju lokalnego i spójności społecznej, zwłaszcza na obszarach dotkniętych skutkami konfliktów lub szybkich przemian ekonomicznych. Ważnym bodźcem rozwoju ekonomicznego regionów i krajów jest turystyka, która jednak może być także zjawiskiem szkodliwym dla zabytków i dziedzictwa naturalnego. UNESCO od pewnego czasu aktywnie propaguje turystykę kulturalną i, coraz częściej, turystykę zrównoważoną, uwzględniającą lokalne możliwości i potrzeby. W 2002 roku Centrum Światowego Dziedzictwa UNESCO wydało podręcznik dla zarządzających miejscami Światowego Dziedzictwa "Managing Tourism at World Heritage Site"), dostępny także w portalu internetowym UNESCO.

W 2003 roku przyjęto Konwencję o Ochronie Światowego Dziedzictwa Niematerialnego, czyli tego, które z pokolenia na pokolenie przekazywane jest ustnie lub drogą tradycji. Zalicza się do niego: tradycje i przekazy ustne, w tym język jako narzędzie przekazu, spektakle i widowiska, zwyczaje, obyczaje i obchody świąteczne, wiedzę o wszechświecie i przyrodzie oraz związane z nią praktyki, a także umiejętności związane z tradycyjnym rzemiosłem. Przyjęciu Konwencji towarzyszyło powstanie Listy Arcydzieł Dziedzictwa Niematerialnego Ludzkości. 

Promocja różnorodności stała się jednym z najważniejszych zadań UNESCO z chwilą przyjęcia w 2001 roku Powszechnej Deklaracji o Różnorodności Kulturalnej, a następnie w 2005 Konwencji w sprawie Ochrony i Promowania Różnorodności Form Wyrazu Kulturowego. W dokumentach tych podkreśla się znaczenie różnorodności kulturalnej dla rozwoju ludzkości. Około 6000 grup etnicznych żyjących na Ziemi stanowi nasze wspólne dziedzictwo.

Polski Komitet ds. UNESCO miał swój aktywny udział w pracach i debatach, poprzedzających powstanie zarówno Deklaracji, jak i Konwencji:
• W czerwcu 2000 roku zorganizował w Warszawie we współpracy z Sekretariatem UNESCO w Paryżu międzynarodowe sympozjum nt. „Różnorodność kulturowa w dobie globalizacji. Przyszłość przemysłów kulturalnych w Europie Środkowo-Wschodniej”. Sympozjum z udziałem przedstawicieli 9 krajów Europy Środkowej i Wschodniej oraz ekspertów międzynarodowych stało się okazją do debaty na temat rozumienia samego pojęcia różnorodności kulturowej, a także do wymiany poglądów na temat wyzwań, jakie w sferze kultury niesie globalizacja. Umożliwiło także dokonanie przeglądu sytuacji przemysłów kulturalnych w Europie Środkowo-Wschodniej.

• W czerwcu 2004 PK ds. UNESCO zorganizował w Warszawie wspólnie z Francuskim Komitetem ds. UNESCO "Europejski Kongres o Różnorodności Kulturalnej", w którym wzięli udział przedstawiciele 28 państw europejskich, Stanów Zjednoczonych, Kanady, a także innych regionów świata. Kongres, poprzedzający przyjęcie rok później Konwencji w sprawie Ochrony i Promowania Różnorodności Form Wyrazu Kulturowego, stał się okazją do konfrontacji poglądów poszczególnych państw i środowisk na temat pojmowania tożsamości kulturalnej i roli różnorodności kulturalnej w zmieniających się społeczeństwach jednoczącej się Europy. Tematami obrad były m.in. możliwości i ograniczenia w stosowaniu zasady różnorodności kulturalnej, zagadnienia tożsamości we współczesnych społeczeństwach, twórczości i zaangażowania artysty na rzecz dobra publicznego.

Niezwykle istotną dziedziną zainteresowania jest obecnie ochrona zabytkowych miast historycznych oraz historycznego krajobrazu miejskiego. Istotą nowej filozofii ochrony miast historycznych jest harmonijne wykorzystanie dziedzictwa jako potencjału prorozwojowego, zgodnie z założeniami zrównoważonego rozwoju. Przyjęcie przez UNESCO w 2011 r. Rekomendacji w sprawie historycznego krajobrazu miejskiego świadczy o wysokiej randze tej tematyki.

Niezwykle istotnym elementem zrównoważonego rozwoju jest ochrona różnorodności językowej. Spośród prawie 6000 używanych na Ziemi języków, większość związana jest z mniejszościami kulturowymi, których istnienie jest zagrożone. Atlas Języków Świata Zagrożonych Wymarciem wymienia ich kilka tysięcy – niemal połowę z wszystkich istniejących. Dla ocalenia wielu z nich decydujące jest umożliwienie im dostępu do nowych środków komunikacji. UNESCO zachęca kraje członkowskie do wprowadzania w życie postanowień Międzynarodowej Rekomendacji w sprawie Promocji i Stosowania Wielojęzyczności oraz Powszechnego Dostępu do Przestrzeni Cybernetycznej.

Różnorodność kultur i religii niesie z sobą konieczność dialogu. Jest on przedmiotem zainteresowania osobnych programów UNESCO, ale zajmuje się nim także kilka Katedr UNESCO, które zaangażowane są w m.in. w projekty dialogu religijnego. Dzięki nim organizowane są konferencje regionalne z udziałem przywódców religijnych na tematy np. prewencji HIV/AIDS (grudzień 2003 w Nigerii) czy zrównoważonego rolnictwa (w lutym 2005 w Indiach).

W maju 2011 roku, dzięki wspólnym wysiłkom UNESCO w Paryżu, Komitetów Narodowych UNESCO oraz Fundacji MBI Al Jaber, zorganizowana została w Wiedniu międzynarodowa konferencja poświęcona inicjatywie Dialogu Euro-Arabskiego, pn.: "Euro-Arab Dialogue: contribution to a new humanism", w przygotowaniu której uczestniczył także aktywnie Polski Komitet ds. UNESCO.

Od 2005 roku Polski Komitet realizuje we współpracy ze Stowarzyszeniem Arabia.pl i Wydziałem Orientalistycznym Uniwersytetu Warszawskiego projekt warsztatów dla polskich Szkół Stowarzyszonych pod nazwą „W kręgu kultury islamu”. Projekt ma na celu prezentację kultury islamu oraz krajów arabskich i muzułmańskich oraz zmianę - drogą edukacji - utrwalonych w polskim  społeczeństwie negatywnych stereotypów na temat przedstawicieli innych kultur. W ramach projektu zrealizowanych zostało dotychczas: 27 warsztatów wyjazdowych do szkół ponadpodstawowych we wszystkich regionach Polski (z udziałem  ponad 900 uczniów), dwie konferencje: dla nauczycieli polskich i nauczycieli z krajów regionu Morza Bałtyckiego, dwie publikacje materiałów dydaktycznych (w językach polskim i angielskim) oraz siedem regionalnych warsztatów dla nauczycieli polskich, realizowanych kolejno we wszystkich regionach, z dotychczasowym udziałem ponad 500 osób. 

Dla zachowania niezbędnej równowagi między rozwojem społecznym a ekologicznym, konieczne jest szukanie synergii pomiędzy różnorodnością kulturową i biologiczną, dlatego wiele działań, dotyczących ochrony dziedzictwa ludzkości, podejmowanych jest wspólnie przez działy kultury i nauki UNESCO. Dotyczą one najczęściej miejsc światowego dziedzictwa i rezerwatów biosfery, a także tradycyjnych, zrównoważonych form użytkowania ziemi oraz wykorzystywania zasobów wody.

Jednym z największych zagrożeń dla dóbr naturalnych i kulturalnych stanowi masowa turystyka, która jednocześnie dla wielu regionów jest istotnym czynnikiem rozwoju gospodarki. UNESCO od kilku lat rozwija projekty zrównoważonej turystyki w miejscach światowego dziedzictwa, m.in. w: Narodowym Parku Tikal w Gwatemali, w sanktuarium wielorybów w El Vizcaino w Meksyku, w Narodowym Parku Jung Kulon w Indonezji.

Turystyka zrównoważona to turystyka, którą można godzić z ochroną dziedzictwa ekologicznego i kulturowego danej społeczności. Zrównoważoną turystyką zajmuje się przede wszystkim program MAB, w ramach którego w rezerwatach biosfery realizowane są różne projekty. Dotyczą one m.in. szkoleń dla młodych naukowców, kształcenia przewodników oprowadzających młodzież, działalności zarobkowej prowadzonej w oparciu o miejscowe produkty naturalne, "zielonej etykietki" dla produktów ekologicznych. Jest to stałe poszukiwanie praktycznych sposobów rozwoju lokalnej społeczności, której bogactwem jest natura i tradycje kulturalne.

Zrównoważona turystyka może stać się instrumentem walki z biedą w niektórych regionach świata. Ma to już miejsce dzięki projektom rozwijanym w Azji południowo-wschodniej i w krajach saharyjskich. Ten ostatni to projekt pod nazwą "Sahara kultur i narodów", który zakłada odbudowę historycznych osad warownych, rozmieszczonych niegdyś wzdłuż dróg Algierii, dziś w większości zniszczonych i porzuconych przez ludzi. Odbudowane przez miejscową ludność przeznaczane są na schroniska turystyczne, ośrodki rękodzieła lub herbaciarnie internetowe. Projekt zainicjowany w 2004 przez UNESCO przy wsparciu władz Algierii oraz Programu Rozwoju Narodów Zjednoczonych, ma pomóc stworzyć miejsca pracy dla kobiet i młodych ludzi w większości bezrobotnych w tym regionie.

W Ameryce Łacińskiej zainaugurowany został pionierski projekt ekologiczny "Bioetykiety" - znaku towarowego, przyznawanego materiałom barwionym tradycyjnymi, znanymi od wieków, technikami z użyciem jedynie farb uzyskiwanych z naturalnych surowców. Oprócz aspektów ekologicznych, projekt ma także na celu wsparcie lokalnych gospodarek (użycie miejscowych surowców to oszczędność na kosztach transportu), promocję zdrowych produktów (brak sztucznych barwników) oraz wyjście naprzeciw zapotrzebowaniu na naturalne wyroby. Logo "Bioetykiety" przedstawia koszenilę - pasożyta powszechnie żerującego na kaktusach, którego od starożytności używano do uzyskiwania farby czerwonej i purpurowej.

W 2011 roku, na wniosek Komitetu Światowego Dziedzictwa, UNESCO rozpoczęło realizację Programu Zrównoważonej Turystyki, którego celem jest opracowanie założeń współpracy międzynarodowej we wdrażaniu zasad zrównoważonej turystyki w miejscach Światowego Dziedzictwa.

W 2016 r. na 70. sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, rezolucją (A/RES/70/193) proklamowany został Międzynarodowy Rok Zrównoważonej Turystyki dla Rozwoju. Zainaugurowano go uroczyście 18 stycznia 2017 r. w siedzibie Światowej Organizacji Turystyki w Madrycie.

W ostatnich kilku dekadach tempo rozwoju technologii informacyjnej i komunikacyjnej spowodowało, że dostęp do informacji staje się warunkiem udziału w swobodnej wymianie myśli i wiedzy, które z kolei, decydują o przestrzeganiu demokratycznych zasad funkcjonowania społeczeństwa i o jego zrównoważonym rozwoju.

Praktyczne działania podejmowane przez UNESCO mają na celu:
• promocję koncepcji społeczeństw wiedzy, opartych na zasadach swobody wypowiedzi, powszechnego dostępu do informacji i wiedzy, ochrony i zachowania różnorodności kulturalnej, równego dostępu do wysokiej jakości edukacji
• wypracowanie i wprowadzenie w życie standardów etycznych i prawnych społeczeństwa informacyjnego. Jednym z takich dokumentów jest przyjęta na 32. Sesji Konferencji Generalnej w 2003 roku "Międzynarodowa Rekomendacja o Promocji i Stosowaniu Wielojęzyczności oraz Powszechnym Dostępie do Przestrzeni Cybernetycznej";
• wspieranie idei tworzenia lokalnych Społecznych Centrów Multimedialnych, wspierania lokalnych publicznych mediów, bibliotek, archiwów, ośrodków usług teleinformatycznych i sieci komunikacyjnych
• promocję pluralistycznych, niezależnych mediów i udział, za pośrednictwem tych mediów, w umacnianiu pokoju w regionach postkonfliktowych – jako podstawowego warunku zrównoważonego rozwoju.
• wspieranie produkcji programów radiowych i telewizyjnych na tematy związane ze zrównoważonym rozwojem, takie jak równość płci oraz powszechna edukacja bazowa.

Realizacji tych założeń służy kilka rozwijanych obecnie przez UNESCO programów:
• program Społecznych Centrów Multimedialnych (Community Multimedia Centres) dla małych, izolowanych lokalnych społeczności, by zapewnić im dostęp zarówno do tradycyjnych, jak najnowocześniejszych technologii (telefony, faks, komputery, Internet). Program zainicjowany został w 2001 roku, dziś istnieje około 40 takich Centrów w 15 krajach rozwijających się: w Afryce, Azji i na Karaibach. We wszystkich miejscach, w których powstały, stały się ważnym czynnikiem rozwoju społecznego i ekonomicznego, stwarzając szansę na połączenie tradycyjnej wiedzy lokalnej społeczności z ogromnymi zasobami informacji, jakie oferuje Internet.
o W trzech krajach afrykańskich: Mali, Mozambiku i Senegalu planowane jest utworzenie krajowych sieci SCM, składających się z co najmniej 50 ośrodków w każdym kraju. W najbliższych dwóch latach, staraniem UNESCO i przy wsparciu szwajcarskiej Agencji Rozwoju i Współpracy, w każdym z wymienionych krajów powstać ma 20 Centrów.
o Interesującym przykładem jest SCM w Tansen (Nepal), gdzie prowadzą je młodzi ludzie urodzeni w najbiedniejszych, najniższych kastowo rodzinach. Praca w Centrum daje im jedyną w życiu szansę na dostęp do edukacji, a dzięki niej także na wyjście z kasty, na którą w przeciwnym razie byliby skazani.
• Międzynarodowy Program Rozwoju Komunikacji (IPDC) - promujący wolne i demokratyczne media w krajach rozwijających się i będących w fazie transformacji ustrojowej. Ma na celu wspieranie demokratycznych mechanizmów i udziału obywateli w rządach. Promuje wolną prasę i pluralistyczne media.
• Program "Informacja dla Wszystkich" (IFAP) - jedyny międzyrządowy program poświęcony wyłącznie promocji powszechnego dostępu do informacji i wiedzy jako podstawowego warunku rozwoju. Założenia tego programu to jednocześnie fundament budowania społeczeństw wiedzy.
Polska miała swojego przedstawiciela w Międzyrządowej Radzie Programu IFAP od 2005 roku, a w latach 2008-2010 przedstawiciel naszego kraju - dr Karol Jakubowicz sprawował funkcję przewodniczącego tej Rady. Pod polskim przewodnictwem nastąpiło ukierunkowanie programu na pomoc w formułownaiu krajowej polityki, dotyczącej społeczeństwa informacyjnego, czego wynikiem było m.in. opracowanie w 2009 r. Szablonu krajowej polityki społeczeństwa informacyjnego oraz powstanie  Obserwatorium Społeczeństwa Informacyjnego IFAP.

UNESCO wniosło znaczący wkład w Światowy Szczyt Społeczeństwa Informacyjnego (WSIS) w Genewie (grudzień 2003) i Tunisie (listopad 2005), prezentując na tych spotkaniach swoją koncepcję budowania społeczeństwa informacyjnego w oparciu o zasady: wolności wypowiedzi, równego dostępu do edukacji, powszechnego dostępu do informacji oraz różnorodności kulturowej. Koncepcja UNESCO koncentrowała się na wymiarach etycznym, prawnym i społeczno-kulturalnym społeczeństwa informacyjnego. W lutym  2013 r. w siedzibie UNESCO odbyło się międzynarodowe spotkanie pod hasłem "Towards inclusive Knowledge Societies for Peace and Sustainable Development", podsumowujące dziesięcioletnie wysiłki na rzecz budowania społeczeństwa informacyjnego, jakie podjęto od czasu 1. Szczytu w Genewie.

Rozwijając ideę powszechnego dostępu do źródeł i oprogramowania komputerowego, UNESCO udostępnia w swoim portalu darmowe materiały edukacyjne. Znaleźć tam można oprogramowanie do budowania wirtualnej biblioteki, zestaw wirtualnego laboratorium oraz publikację na temat cyfrowych zasobów edukacyjnych dla Afryki. Na stronie Young Digital Creators dostępny jest zestaw edukacyjny, umożliwiający młodym internautom kreatywne wykorzystywanie technologii IT w poszukiwaniu odpowiedzi na wiele pytań i współczesnych problemów globalnych.

W ramach projektu UNESCO "Virtual Library of Classic Texts of the World Literature", Polski Komitet ds. UNESCO współpracował z Uniwersytetem Gdańskim w realizacji Wirtualnej Biblioteki Literatury Polskiej.

Istotnym warunkiem powszechnego dostępu do informacji i wiedzy jest zachowanie w stopniu nienaruszonym dotychczasowego dorobku dokumentacyjnego ludzkości. Jego ochronie służy rozwijany w UNESCO od 1992 roku program "Pamięć Świata" ("Memory of the World"), pełniący rolę forum współpracy międzynarodowej i debaty dotyczącej problematyki udostępniania i ratowania dziedzictwa dokumentacyjnego. Polski Komitet ds. UNESCO zorganizował I (Pułtusk 1993) i VI (Gdańsk 2003) Spotkanie Międzynarodowego Komitetu Doradczego Programu "Pamięć Świata". Na spotkaniu w Pułtusku sformułowana została definicja dziedzictwa dokumentacyjnego, do którego zaliczono: dokumenty i zespoły archiwalne, rękopisy przechowywane w bibliotekach i muzeach, druki o szczególnej wartości dokumentacyjnej, dokumenty audiowizualne, zarówno na nośniku analogowym, jak i cyfrowym. 18-21 maja 2011 roku w Warszawie obradowała IV Międzynarodowa Konferencja Programu UNESCO Pamięć Świata pod hasłem "Kultura-Pamięć-Tożsamość", która zgromadziła ponad 200 uczestników z 71 krajów. Jej celem była pogłębiona refleksja nad kierunkami rozwoju Programu i rolą dziedzictwa dokumentacyjnego i pamięci zbiorowej na tle zachodzących we współczesnym świecie procesów i przemian społecznych. Przyjęta jako dokument końcowy Konferencji Deklaracja Warszawska podkreśla znaczenie dziedzictwa dokumentacyjnego dla zachowania pamięci zbiorowej w różnych kręgach kulturowych, postulując rozwijanie działalności Programu UNESCO Pamięć Świata w celu uzyskania przez dziedzictwo dokumentacyjne satatusu analogicznego do innych rodzajów dziedzictwa ludzkości. 

Najbardziej spektakularnym elementem Programu jest Międzynarodowa Lista, na którą wpisywane są obiekty o światowym znaczeniu historycznym lub cywilizacyjnym. Aktualnie znajduje się na niej 14 polskich obiektów dziedzictwa dokumentacyjnego.

Polski Komitet ds. UNESCO jest wydawcą publikacji elektronicznej w językach polskim, angielskim i francuskim "Pamięć Polski - Pamięć Świata", prezentującej obiekty polskiego dziedzictwa dokumentacyjnego, zgłoszone do tego programu i wpisane (do roku 2002) na Międzynarodową Listę.

W 2003 roku przyjęta została Karta o ochronie dziedzictwa cyfrowego - deklaracja międzynarodowa, określająca zasady ochrony dokumentów istniejących w postaci cyfrowej. Polski Komitet ds. UNESCO brał udział w pracach nad ostatecznym kształtem tego dokumentu.

Realizując strategię zrównoważonego rozwoju UNESCO angażuje się w pokaźną liczbę projektów z różnych dziedzin. Wymaga to współpracy z innymi organizacjami międzynarodowymi, agendami Narodów Zjednoczonych, instytucjami rządowymi w poszczególnych krajach. UNESCO współpracuje także z około 325 organizacjami pozarządowymi na świecie.

Z roku na rok rozwija się współpraca z przedsiębiorstwami sektora prywatnego. Są wśród nich wielkie międzynarodowe koncerny, jak również małe, prywatne firmy, fundacje czy też partnerzy indywidualni. W 2000 Narody Zjednoczone przyjęły specjalny dokument („Global Compact”), precyzujący zasady, na których może rozwijać się współpraca z sektorem prywatnym. Charakter tej współpracy również ulega zmianie. Nie ogranicza się już ona tylko do wsparcia finansowego. Coraz częściej ma charakter konsultacji lub stałego dialogu i wymiany wiedzy. Ten nowy rodzaj partnerstwa wynika ze świadomości wspólnej odpowiedzialności za przyszłość i z przekonania, że tylko zrównoważony rozwój taką przyszłość gwarantuje.

Przygotowując referat korzystałam z materiałów UNESCO, Polskiego Komitetu ds. UNESCO, Centrum Informacji ONZ w Warszawie, UNDP oraz Ministerstwa Środowiska.

Ilona Morżoł
Polski Komitet ds. UNESCO (http://www.unesco.pl)

Referat wygłoszony w formie prezentacji multimedialnej podczas II Konferencji Ekologicznej w Warszawie 30 marca 2006, a w kolejnych latach kilkakrotnie aktualizowany na pootrzeby niniejszej publikacji elektronicznej.