Społeczeństwo Informacyjne w działaniach UNESCO

W ujęciu UNESCO idea społeczeństwa informacyjnego jest integralną częścią szerszej koncepcji budowania pluralistycznych społeczeństw wiedzy, wiążącej społeczeństwo informacyjne z szerszym kontekstem humanistycznym, rozwojowym, społecznym, etycznym i politycznym (por. UNESCO World Report. Towards Knowledge Societies, UNESCO 2005, s. 27 oraz np. artykuł “Building Knowledge Societies” na stronach UNESCO). Sama zresztą informacja, która np. może być prawdziwa bądź fałszywa, dopiero w kontekście wiedzy i związanych z nią kompetencji i wartości uzyskuje pełne znaczenie społeczne. Gwałtowny rozwój technologii komunikacyjnych i informacyjnych powoduje ogromne dowartościowanie wiedzy jako wartości społecznej, otwiera niespotykane dotąd możliwości powiększania wiedzy, szerzenia jej, dostępu do niej i dzielenia się nią. Zarówno o społeczeństwie informacyjnym, jak o społeczeństwach wiedzy mówi się nieraz wręcz jako o stadium rozwoju społeczeństw i cywilizacji.

Podstawą społeczeństw wiedzy według UNESCO są zasady wolności wypowiedzi, równego dostępu do edukacji, powszechnego dostępu do informacji oraz różnorodności kulturowej. Koncepcję tę UNESCO prezentowało na Światowym Szczycie Społeczeństwa Informacyjnego (Genewa, 10-12 grudnia 2003, Tunis, 16-18 listopada 2005), koncentrując się na wymiarach etycznym, społeczno-prawnym i społeczno-kulturalnym społeczeństwa informacyjnego.

Ujęcie to wynika z samej istoty UNESCO jako organizacji Systemu Narodów Zjednoczonych kompetentnej w sferach edukacji, nauki i kultury. Już akt konstytucyjny UNESCO z 1945 roku podkreśla w Preambule determinację państw członkowskich do zapewnienia „swobodnej wymiany myśli i wiedzy” i mówi, że Organizacja będzie „popierała wzajemne poznawanie i zrozumienie się narodów za pomocą wszelkich sposobów masowej informacji i zalecała w tym celu takie umowy międzynarodowe, jakie mogą być konieczne dla popierania swobodnego obiegu myśli w słowie i obrazie” (Art.1 ust.2). Zapisy te oraz Art. 19 przyjętej przez ONZ w 1948 roku Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ukierunkowują zaangażowanie UNESCO w dziedzinie komunikacji i informacji.

W związku z dalszym, gwałtownym rozwojem technologii informacyjnych i komunikacyjnych – zwłaszcza Internetu – i przebiegiem towarzyszącej mu międzynarodowej debaty, w trakcie przeglądu realizacji postanowień WSIS przedstawione ramy pojęciowe zostały uzupełnione o koncepcję Uniwersalności Internetu (Internet Universality). Mocniej podkreśla ona konieczność oparcia ładu cyberprzestrzeni i społeczeństwa informacyjnego na fundamencie praw człowieka, zwłaszcza poszanowania wolności wypowiedzi i prywatności, na etyce i zasadach dostępności i otwartości Internetu oraz udziału wielu interesariuszy w zarządzaniu i debacie nad Internetem (co streszcza skrót R-O-A-M: Rights, Openness, Accessibillity, Multistakeholder). Koncepcja ta została przedstawiona w studium nt. Internetu pt. “Keystones to foster inclusive Knowledge Societies – Access to information and knowledge, Freedom of Expression, Privacy and Ethics on a Global Internet” oraz poparta w dokumencie końcowym konferencji “CONNECTing The Dots: Options for Future Action” (marzec 2015), zatwierdzonym na 38 sesji Konferencji Generalnej w 2015 roku.

Realizacji przez UNESCO przedstawionych zasad służy Program (i Sektor) Komunikacji i Informacji (CI) oraz programy działające w jego ramach, takie jak Program Informacja dla Wszystkich (IFAP), Międzynarodowy Program Rozwoju Komunikacji (IPDC), Program Pamięć Świata (por. osobny artykuł). Sektor CI realizuje m.in. inicjatywy dotyczące otwartego dostępu do różnych zasobów wiedzy i informacji (np. Open Access, Open Educational Resources, Open Software, wspólnie określane mianem „Open Solutions”, standardów praw człowieka w świecie mediów i technlogii komunikacji i informacji, rozwoju środków przekazu, rozwijania kompetencji, zwłaszcza medialnych i informacyjnych. 

Działalność Sektora i Programu Komunikacji i Informacji UNESCO ogniskuje się wokół dwóch kompleksów zagadnień: wolności wypowiedzi (jej obrony, tworzenia warunków dla jej przestrzegania) oraz szeroko pojmowanego dostępu do informacji (obejmującego także kwestie etyczne i prawne związane z rozwojem społeczeństwa informacyjnego oraz problematykę zachowania i dostępu do dziedzictwa dokumentacyjnego).

Duże znaczenie w realizacji programu UNESCO w dziedzinie komunikacji i informacji ma współpraca z innymi agendami Systemu Narodów Zjednoczonych, innymi organizacjami i z sektorem prywatnym. Owocem współpracy pomiędzy UNESCO i Internetową Korporacją ds. Nadawania Nazw i Numerów (ICANN) było wprowadzenie różnoalfabetycznych domen internetowych, co ułatwia dostęp do Internetu użytkownikom nie posługującym się alfabetem łacińskim. Optymalizację korzyści związanych z szerokopasmowym dostępem do Internetu oraz wspieranie polityki rozwoju szerokopasmowego Internetu w krajach Południa miało na celu powołanie w 2010 roku wspólnie z Międzynarodowym Związkiem Telekomunikacyjnym (ITU) Szerokopasmowej Komisji na rzecz Cyfrowego Rozwoju, która została przekształcona następnie w Szerokopasmową Komisję na rzecz Zrównoważonego Rozwoju (Broadband Commission for Sustainable Development). 

Szczególnie istotnym aspektem działalności UNESCO jest interweniowanie w obronie wolności wypowiedzi i działanie na rzecz poprawy bezpieczeństwa dziennikarzy. Obok reagowania na naruszanie prawa do wolności wypowiedzi, a zwłaszcza oficjalnego potępiania zabójstw dziennikarzy, do narzędzi oddziaływania należą Światowa Nagroda Wolności Prasy UNESCO/Guillermo Cano i obchody Światowego Dnia Wolności Prasy (3 maja). Niezwykle ważnym, liczącym się w świecie narzędziem są publikowane od 2008 roku Raporty Dyrektora Generalnego nt. bezpieczeństwa dziennikarzy i niebezpieczeństwa bezkarności. Duże znaczenie dla koordynowania pracy całego Systemu Narodów Zjednoczonych ma Plan Działania NZ w sprawie bezpieczeństwa dziennikarzy i problemu bezkarności, który powstał z inicjatywy Międzynarodowego Programu Rozwoju Komunikacji (IPDC) UNESCO. W świecie Web 2.0, konwergencji mediów i Internetu, działania dotyczące wolności wypowiedzi i bezpieczeństwa dziennikarzy, oczywiście obejmują także pracowników mediów oraz dziennikarstwo społeczne lub obywatelskie.

IPDC jest kluczowym narzędziem, poprzez które UNESCO realizuje swoje działania na rzecz wolności słowa i bezpieczeństwa dziennikarzy. Program ten służy również realizacji projektów na rzecz rozwoju pluralistycznych środków przekazu w krajach rozwijających się lub będących w transformacji, a także wnosi istotny wkład do debaty międzynarodowej na temat wolności prasy i rozwoju środków przekazu. Np. szczególnie wysoko cenione są opublikowane w 2008 roku i odtąd systematycznie rozwijane „Wskaźniki rozwoju mediów” (Media Development Indicators), którym towarzyszą konkretne projekty implementacyjne realizowane w różnych częściach świata. IPDC jest jedynym w skali Systemu NZ, wielostronnym forum przeznaczonym do wspierania rozwoju mediów w krajach rozwijających się. Od 2011 roku Polska jest członkiem Międzyrządowej Rady, a od 2014 roku także członkiem Biura IPDC.

Przełomowe znaczenie rozwoju technologii komunikacyjnych i informacyjnych dla wszystkich dziedzin życia i związana z nim debata miały wpływ na utworzenie przez UNESCO w 2000 roku Programu Informacja dla Wszystkich (IFAP), jako platformy ułatwiającej współpracę i międzynarodową debatę o problemach społeczeństwa informacyjnego.

W latach 2008-2010 przedstawiciel Polski w Międzyrządowej Radzie IFAP, Karol Jakubowicz, pełnił funkcję jej przewodniczącego, znacznie przyczyniając się do rozwoju tego programu. Wysoko ceniono ukierunkowanie strategii IFAP na wspieranie krajów członkowskich w tworzeniu polityki rozwoju społeczeństwa informacyjnego, w pięciu priorytetowych obszarach tego programu: informacja dla rozwoju, edukacja w dziedzinie komunikacji i informacji, zachowanie informacji, zagadnienia etyczne, dostęp do informacji. Zadaniu temu służyły m.in. opublikowany w 2009 roku Szablon krajowej polityki społeczeństwa informacyjnego (National Information Society Policy: a Template) oraz Obserwatorium Społeczeństwa Informacyjnego IFAP. Obecnie w ramach wspomnianych pięciu obszarów, na poziomie międzynarodowym program jest szczególnie aktywny na polu infoetyki.

Istotną formą działania IFAP są komitety krajowe. Polski Komitet Programu Informacja dla Wszystkich (PK IFAP) powstał w 2008 roku jako zespół ekspercki przy PK ds. UNESCO. W ramach jego prac organizowane są konferencje i seminaria eksperckie dotyczące problematyki dostępu do dziedzictwa cyfrowego, audiowizualnego m.in. różnych aspektów związanych z digitalizacją czy udostępnianiem zasobów kultury w cyberprzestrzeni. W procesie wprowadzania telewizji cyfrowej PK IFAP zajmował i przekazywał organom rządowym stanowisko odnosząc się do istotnych zagadnień z punktu widzenia zapewnienia powszechnej dostępności programów po zakończeniu nadawania analogowego, takich jak dostępność uniwersalnych telewizyjnych dekoderów cyfrowych, czy waga obecności programów regionalnych i lokalnych na platformach cyfrowych.

Stanowisko w kwestii zapewnienia edukacji medialnej wszystkim grupom wiekowym i społecznym, sformułowane w 2011 roku dało asumpt do wydania w 2015 roku przez PK ds. UNESCO, wspólnie z Krajową Radą Radiofonii i Telewizji książki pt. „O potrzebie edukacji medialnej w Polsce”. Jej edycje internetowe znajdują się na stronach PK ds. UNESCO oraz KRRiT.

Ważnym instrumentem oddziaływania UNESCO w krajach członkowskich i w skali międzynarodowej są dokumenty normatywne tworzone przez tę organizację. Spośród tych, które powstały na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat, społeczeństwa informacyjnego dotyczą zwłaszcza: międzynarodowe Zalecenie sprawie promocji i stosowania wielojęzyczności oraz powszechnego dostępu do przestrzeni cybernetycznej (2003), Karta UNESCO w sprawie zachowania dziedzictwa cyfrowego (2003) oraz przyjęte przez UNESCO w 2015 roku międzynarodowe Zalecenie w sprawie zachowania i dostępu do dziedzictwa dokumentacyjnego, w tym dziedzictwa cyfrowego.