edUKacja i ochroNa zabYtKów 19 1 Złożoność systemu ochrony zabytków sprawia, że konserwatorzy nie są w stanie całkowicie zapanować nad przedmiotem swojej pracy, czyli zabytkami. Poprawa systemu ochrony zabytków wymaga bowiem działań na poziomach 2. i 3., czyli na poziomach niekontrolowanych przez konserwatorów. W świetle powyższych stwierdzeń dotyczących funkcjonowania systemu ochrony zabytków wynika, że kluczowe są działania podejmowane na poziomie 3. Tak jest w istocie, jednak w zależności od specyfiki poszczególnych krajów, siła tych zależności może być różna. W krajach biednych, źle rządzonych, pozbawionych sprawnej administracji, nie ma praktycznie możliwości zorganizowania dobrze działającego systemu ochrony zabytków. Nie zmienią tego żadne starania, niezależnie od ich charakteru. Natomiast w krajach takich jak Polska, zależność systemu ochrony zabytków od poziomu 3. nie ma już charakteru tak bezwzględnego, tak bezwarunkowego. Mówiąc precyzyjniej, w ramach poziomu 3. są pewne możliwości, które sprawiają, że system ochrony zabytków może być zorganizowany mniej lub bardziej sprawnie. Uruchomienie tych możliwości leży jednak nadal poza zasięgiem konserwatorów. I tu właśnie zasadnicze znaczenie może mieć edukacja. Szeroko rozumiana edukacja może odegrać kluczową rolę we wzmocnieniu efektywności ochrony zabytków, gdyż ważnym elementem poziomu 3. jest świadomość społeczna. To pojęcie obejmuje przede wszystkim zrozumienie i akceptację dla ochrony zabytków, które powinny łączyć szerokie grupy społeczeństwa – właścicieli i użytkowników bezpośrednio decydujących o utrzymaniu zabytków, urzędników stanowiących i egzekwujących prawo w tym zakresie, media prezentujące zabytki i wspierające ich ochronę, etc. Trzeba jednak podkreślić, że kształtowanie świadomości społecznej w zakresie ochrony zabytków powinno obejmować dwa elementy: akceptację idei ochrony zabytków oraz form tej ochrony. Obydwa elementy się dopełniają, są ważne dla praktyki konserwatorskiej, i żaden z nich nie jest oczywisty. I to jest kolejny problem wymagający przedstawienia. W kraju takim jak Polska zakłada się explicite, że społeczeństwo niejako w sposób naturalny akceptuje, rozumie i wspiera potrzebę ochrony zabytków. Pogląd ten nie jest otwarcie kontestowany przez środowisko konserwatorskie, które nie próbuje badawczo weryfikować takiej oceny.