o d r e p r o d U Kc j i K U lt U rY d o K r e ac j i 55 – akceptacją tej różnorodności. Jak można sądzić, obserwując efekty twórcze tych społeczeństw, cechy te działają stymulująco na procesy twórcze z tego choćby powodu, że następuje wzajemna inspiracja, akomodacja czy konkurencja między wartościami, których nosicielami są segmenty tego zróżnicowanego społeczeństwa. Zaprezentowany wyżej obraz społeczeństw, które nazywamy otwartymi, musi być uzupełniony o jeszcze jedną ich cechę – obecność w nich konkurencji oraz rywalizacji. Samo to zjawisko bywa różnie oceniane, także negatywnie, gdyż, jak zauważyła Karen Horney, rodzi ono swoistą „neurotyczną osobowość” wskutek przeżywania frustracji wynikających nie tylko z obawy o skutki tej rywalizacji, ale i z przekonania, że nie można jej uniknąć. Trudno też jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie – czy każda rywalizacja przyczynia się do rozwoju twórczości i innowacji? Zapewne nie, gdyż zdarzają się przypadki rywalizacji destrukcyjnej. Zatem nie sposób zaprzeczyć, że społeczeństwa, w których przejawia się demokracja i pluralizm; społeczeństwa z dobrze funkcjonującą gospodarką rynkową; społeczeństwa, w których obecna jest przy tym troska o dobro zbiorowe, są bardziej innowacyjne i twórcze niż społeczeństwa, które tych cech nie przejawiają. Wszak nie wszystkie takie społeczeństwa są jednakowo twórcze, a wynika to z tego, że oddziałują też rozliczne czynniki kulturowe. Już wcześniej wspomniałem, że sytuacja, gdy sama twórczość jest uznawana za wartość w danej kulturze, sprzyja procesom twórczym. Oczywiście, istnieją też inne uwarunkowania kulturowe. I choć sama kultura jest zawsze zakotwiczona w przeszłości (ba, niekiedy nawet utożsamia się kulturę i tradycję – co może sugerować jej hamujące działanie wobec twórczości i nowatorstwa), to przecież wiele innych jej cech może sprzyjać twórczości. Znaczenie ma kultura rozumiana tu jako układ dominujących wartości i wynikających z nich wzorów zachowania, choć ich bezpośredni wpływ nie jest łatwo dostrzegalny. Jest to jednak swoisty serwomechanizm kulturowy: aktualny kształt kultury (obecne w niej wartości) wpływa na nią samą poprzez sprzyjanie tworzeniu nowych wartości lub jego hamowanie. Stąd ważne jest, jakie wartości i jakie idee wypełniają daną kulturę, tworząc w niej swoiste ideologie. Twórczości