W dniach 29 września – 1 października 2025 r. w Barcelonie odbyła się Światowa Konferencja UNESCO na temat polityk kulturalnych i zrównoważonego rozwoju – MONDIACULT 2025. Wydarzenie zostało zorganizowane przez UNESCO we współpracy z rządem Hiszpanii. Konferencja miała miejsce 3 lata po Konferencji w Meksyku w 2022 roku, 40 lat po mającej historyczne znaczenie Konferencji MONDIACULT w 1982 roku, również zorganizowanej w Meksyku, oraz 24 lata po Konferencji w Sztokholmie w 1998 roku.
W wydarzeniu uczestniczyło ponad 2 500 osób z 163 krajów, w tym 118 ministrów i wiceministrów kultury. Obecni byli także przedstawiciele 90 organizacji międzyrządowych, ponad 100 organizacji pozarządowych, 50 miast należących do Sieci Miast Kreatywnych UNESCO oraz miejsc wpisanych na Listę światowego dziedzictwa, a także 83 katedr UNESCO i centrów kategorii 2. W konferencji wzięli udział również reprezentanci środowisk akademickich, artystycznych i społeczeństwa obywatelskiego.
Konferencja obejmowała 2 sesje plenarne, 20 tematycznych sesji ministerialnych, 78 wydarzeń towarzyszących oraz prezentacje na 10 stoiskach. W programie MondiaYouth uczestniczyło 48 przedstawicieli młodszego pokolenia z 34 państw. W dniach poprzedzających konferencję zorganizowano 117 wydarzeń przygotowawczych, a w ramach Àgora Cívica odbyło się 200 spotkań i debat z udziałem około 2000 przedstawicieli organizacji społecznych. Rząd Hiszpanii przygotował także bogaty program artystyczny.
Uroczystość otwarcia uświetniły wystąpienia m.in. premiera Hiszpanii Pedro Sáncheza, ministra spraw zagranicznych José Manuela Albaresa, ministra kultury Ernesta Urtasuna, sekretarz kultury Meksyku Claudii Curiel de Icaza, przewodniczącego Generalitat de Catalunya Salvadora Illi oraz zastępcy dyrektora generalnego UNESCO ds. kultury Ernesto Ottonego. W skład prezydium konferencji weszli przedstawiciele sześciu grup wyborczych UNESCO. Funkcję przewodniczącego objął minister kultury Hiszpanii Ernest Urtasun, a sprawozdawcy – ministra kultury Łotwy Agnese Lāce, reprezentująca II grupę wyborczą w systemie UNESCO (Europa Środkowa i Wschodnia).
Uczestnicy konferencji po pierwsze podkreślili, że ochrona praw kulturalnych stanowi podstawę godności człowieka, demokracji i włączenia społecznego. Państwa przypomniały o obowiązku zagwarantowania wszystkim osobom i społecznościom prawa do dostępu, uczestnictwa i współtworzenia kultury. Zwrócono uwagę na utrzymujące się nierówności w dostępie do zatrudnienia, finansowania, reprezentacji i widoczności oraz bezpieczeństwa w sektorze kultury, a także na konieczność powiązania polityki kulturalnej z realizacją polityki równości płci. Wiele wystąpień poświęcono również kwestii wolności artystycznej, udziału społeczności lokalnych, ochronie języków rdzennych oraz tworzeniu przestrzeni dla różnorodności i dialogu.
Drugim kluczowym tematem była rola kultury w działaniach na rzecz klimatu. Ministrowie podkreślili, że dziedzictwo kulturowe wciąż jest niewystarczająco uwzględnione w krajowych strategiach klimatycznych i planach adaptacji do zmian klimatu. Zwrócono uwagę, że kultura nie powinna być postrzegana wyłącznie jako obszar narażony na skutki zmian środowiskowych, lecz także jako źródło wiedzy i rozwiązań wspierających odporność społeczną. Wśród omawianych dobrych praktyk znalazły się m.in. włączanie dziedzictwa do planów adaptacyjnych, cyfryzacja zbiorów, łączenie wiedzy lokalnej z naukową oraz inicjatywy artystyczne promujące zmianę postaw. Wskazano również na potrzebę włączenia kultury do procesów Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (UNFCCC, United Nations Framework Convention on Climate Change) i opracowania wskaźników umożliwiających pomiar jej wkładu w działania klimatyczne.
W dyskusjach poświęconych związkom między kulturą a edukacją podkreślano znaczenie edukacji artystycznej – formalnej, nieformalnej i pozaformalnej – jako prawa człowieka oraz filaru uczenia się przez całe życie. Apelowano o zapewnienie odpowiednich środków finansowych i powszechny dostęp do edukacji kulturalnej od najmłodszych lat. Zwracano także uwagę na rolę muzeów i bibliotek jako przestrzeni dialogu, kreatywności i budowania empatii społecznej.
Czwartym tematem konferencji była kultura w kontekście transformacji cyfrowej i sztucznej inteligencji. Uczestnicy zwracali uwagę, że tempo zmian technologicznych wyprzedza możliwości regulacyjne na poziomie państw, co może prowadzić do homogenizacji kultury, marginalizacji języków oraz utraty różnorodności. Podkreślono konieczność zapewnienia przejrzystości i przestrzegania zasad etycznych w wykorzystaniu sztucznej inteligencji, dostosowania ram prawnych oraz wzmocnienia pozycji twórców w środowisku cyfrowym. Wskazywano także na potrzebę opracowania międzynarodowego protokołu, pod auspicjami Konwencji w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego z 2005 r., określającego standardy etyczne i prawne w obszarze sztucznej inteligencji.
Kolejnym obszarem była ekonomiczna wartość kultury. Ministrowie podkreślili, że przemysły kultury i przemysły kreatywne stanowią istotny element rozwoju społeczno-gospodarczego, jednak wymagają bardziej spójnych mechanizmów finansowania i wsparcia infrastrukturalnego. Zwracano uwagę na konieczność sprawiedliwego wynagradzania twórców, zapewnienia godnych warunków pracy, rozwijania modeli współpracy publiczno-prywatnej oraz tworzenia elastycznych narzędzi finansowych i zbiorów danych statystycznych wpierających sektor kultury.
W kontekście dziedzictwa i kultury w sytuacjach kryzysowych podkreślano, że kultura często jest pierwszą ofiarą konfliktów zbrojnych, a jednocześnie jest nieodzownym elementem procesów odbudowy i pojednania. Wskazywano na potrzebę przejścia od działań reaktywnych do prewencyjnych, wzmocnienia systemów wczesnego ostrzegania, szkoleń oraz współpracy międzynarodowej, a także na znaczenie solidarności regionalnej i globalnej. Uczestnicy konferencji potwierdzili również, że kultura jest istotnym narzędziem budowania pokoju, dialogu i pamięci zbiorowej. Zwrócono uwagę na jej rolę w promowaniu wartości tolerancji, solidarności i poszanowania różnorodności oraz w procesach pojednania i dyplomacji kulturalnej.
- Link do Dokument końcowego MONDIACULT 2025 w języku angielskim Outcome Document MONDIACULT 2025
Podczas MONDIACULT 2025 miały miejsce również dwie premiery ważnych publikacji UNESCO.
Po raz pierwszy zaprezentowało publikację Global Report on Cultural Policies (Culture: The Missing SDG) – raport oferujący kompleksowy przegląd polityk kulturalnych na całym świecie. Publikacja, oparta na ponad 1200 raportach krajowych i lokalnych zebranych w latach 2019–2024, stanowi kluczowe źródło danych i analiz dotyczących roli kultury w zrównoważonym rozwoju, wskazując na jej potencjał we wspieraniu praw kulturalnych, edukacji artystycznej, transformacji cyfrowej oraz działań na rzecz klimatu. Dokument pełni funkcję diagnostyczną i stanowi apel do działań na rzecz włączenia kultury jako odrębnego celu w globalnej agendzie rozwoju ONZ po 2030 roku.
- Link do publikacji w języku angielskim Global Report on Cultural Policies (Culture: The Missing SDG)
W Barcelonie zaprezentowano również przewodnik Implementation Guidance for the UNESCO Framework for Culture and Arts Education – dokument oferujący praktyczne wytyczne dotyczące wdrażania założeń przyjętych podczas Światowej Konferencji na temat Edukacji Kulturalnej i Artystyczne w Abu Zabi w 2024 r. (zob. UNESCO Framework for Culture and Education). Publikacja stanowi zaproszenie do umiejscowienia kultury i sztuki w centrum edukacji, w jej wszystkich formach: formalnej, nieformalnej i pozaformalnej, w różnych kontekstach i na wszystkich etapach życia. Zawarte w niej wytyczne obejmują konkretne rekomendacje dotyczące opracowywania polityk, programów nauczania, szkoleń nauczycieli oraz środowisk edukacyjnych, wspierając rozwój społeczeństw zrównoważonych, sprawiedliwych i włączających, opartych na równości szans, dostępie i uczestnictwie wszystkich grup, niezależnie od pochodzenia, płci, wieku, sprawności czy statusu społecznego.
- Link do publikacji w języku angielskim Implementation Guidance for the UNESCO Framework for Culture and Arts Education
Udział Polski w MONDIACULT 2025
W sesji ministerialnej w panelu tematycznym „Cultural Rights & Economy of Culture” wystąpiła Marta Cienkowska, minister kultury i dziedzictwa narodowego Polski. W swoim wystąpieniu ministra podkreśliła, że prawa kulturalne należy traktować jako fundament równoległy do praw socjalnych, a polityka kulturalna musi być integralna z celami zrównoważonego rozwoju. Zaznaczyła również, że Polska prowadzi prace nad długofalową strategią rozwoju kultury do 2050 roku, która uwzględni edukację kulturalną, rozwój cyfrowych narzędzi kultury, a także wsparcie dla mniejszości i społeczności dotkniętych konfliktami czy wykluczeniem.
Polska miała swój udział także w dwóch wydarzeniach towarzyszących konferencji:
- „Cultural Policy Goals: Dialogue with Civil Society” („Achieving Cultural Policy Goals through Coordinated Action and Dialogue”), wydarzenie współorganizowane przez Brytyjski i Polski Komitet ds. UNESCO oraz International Federation of Library Associations and Institutions;
- „Culture for Trust: Communities Facing Global Challenges”, panel dyskusyjny z udziałem przedstawicielami Climate Heritage Network, Culture for the Planet, Entertainment + Culture Pavillion, ICOMOS oraz sieci UNITWIN Culture in Emergencies, działającej przy Uniwerytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Podczas ostatniej sesji plenarnej w ustnym raporcie przy konferencji odczytanym przez ministrę kultury Łotwy Agnese Lāce odnotowano również propozycję Polski, aby w dokumencie końcowym znalazło się odniesienie do roli komitetów narodowych ds. UNESCO jako integralnej części systemu Organizacji we wspieraniu implementacji polityk kulturalnych.