Dziedzictwo dokumentacyjne jest bezcennym świadectwem historii, rozwoju cywilizacyjnego świata, źródłem wiedzy o różnych kulturach i społeczeństwach, archiwum pamięci zbiorowej. Trudno byłoby przecenić jego znaczenie, zarówno dla różnych dyscyplin wiedzy, jak i dla kształtowania się tożsamości społeczeństw i grup społecznych oraz dla ich porozumienia i wzajemnego poznania.

Powstanie Programu Pamięć Świata (Memory of the World) w 1992 roku wynikało ze świadomości znaczenia, a jednocześnie strat i zagrożeń dziedzictwa dokumentacyjnego, konieczności zapewnienia jego długotrwałej ochrony oraz potrzeby upowszechnienia dostępu do niego. Wzrost tej świadomości na początku lat 90. XX wieku nie dziwi w związku z przemianami i konfliktami, jakie wówczas miały miejsce w Europie i w innych regionach świata oraz z gwałtownym rozwojem nowych technologii komunikacyjnych i informacyjnych, oznaczającym nowe, niespotykane wcześniej możliwości, ale i nowe wyzwania i zagrożenia dla ochrony i dostępu do dziedzictwa dokumentacyjnego. Podstawowe cele Programu Pamięć Świata to prowadzenie i wspieranie działań służących zachowaniu dziedzictwa dokumentacyjnego, zwiększaniu jego dostępności, oraz budowaniu świadomości znaczenia zbiorów dokumentacyjnych.

Międzynarodowa Lista Pamięci Świata, tworzona od 1997 roku, jest spektakularnym instrumentem oddziaływania programu. Co dwa lata Dyrektor Generalny UNESCO, na wniosek Międzynarodowego Komitetu Doradczego (IAC) wpisuje na nią kolejne obiekty dziedzictwa dokumentacyjnego o szczególnym, ogólnoświatowym znaczeniu. Aby zostały wpisane, muszą spełniać kryteria określone w podstawowym dokumencie Programu Pamięć Świata: Memory of the World: General Guidelines.

Po 216. sesji Rady Wykonawczej UNESCO (2023 r.), międzynarodowa Lista obejmuje 494 wpisy – dziedzictwo dokumentacyjne bardzo zróżnicowane pod względem treści, czasu i miejsc pochodzenia, formy, nośników, na których zostało utrwalone itd., odpowiadające szerokiej definicji dziedzictwa dokumentacyjnego przyjętej w General Guidelines. Osiemnaście wpisów reprezentuje dziedzictwo dokumentacyjne zgłoszone przez polskie instytucje: autograf (tzn. autorski rękopis) dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie; rękopisy Fryderyka Chopina w zbiorach Biblioteki Narodowej i Towarzystwa im. Fryderyka Chopina w Warszawie; podziemne archiwum getta warszawskiego (tzw. Archiwum Ringelbluma), przechowywane w Żydowskim Instytucie Historycznym; akt Konfederacji Generalnej Warszawskiej z 1573 roku, przechowywany w Archiwum Głównym Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie; tablice 21 Postulatów Gdańskich z Sierpnia 1980, w zbiorach Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku, eksponowane na wystawie stałej w Europejskim Centrum Solidarności, wpisane na Listę wraz z kolekcją Ośrodka KARTA w Warszawie pn. "Solidarność - narodziny ruchu"; Kodeks supraski, część znajdująca się w Polsce w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie (wpis wielonarodowy: polsko-rosyjsko-słoweński); Archiwum Komisji Edukacji Narodowej, znajdujące się w zbiorach Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, AGAD, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Fundacji Książąt Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie; Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu; Archiwum Radziwiłłów i Księgozbiór Nieświeski, część znajdująca się w Polsce przechowywana w AGAD (wpis wielonarodowy: białorusko-fińsko-litewsko-polsko-rosyjsko-ukraiński); Archiwum Biura Odbudowy Stolicy (BOS) w zasobach Archiwum Państwowego m.st. Warszawy; Zbiory Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu: Biblioteka Polska i Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu; Traktaty pokojowe (ahdnames), zawarte od II połowy XV do końca XVIII w. między Królestwem Polskim i Cesarstwem Tureckim, przechowywane w AGAD, Księga henrykowska przechowywana we wrocławskim Archiwum Archidiecezjalnym; Akta i Biblioteka Braci Czeskich (z XVI-XIX w.) przechowywane w Archiwum Państwowym w Poznaniu oraz w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu i Bibliotece Kórnickiej; Akt Unii Lubelskiej, przechowywany w AGAD (wspólny wpis polsko-litewsko-białorusko-ukraińsko-łotewski); Dokumenty polskiego wywiadu radiowego z okresu Bitwy Warszawskiej 1920 roku, przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym; Raport Jürgena Stroopa “Es gibt keinen jüdischen Wohnbezirk – in Warschau mehr! (Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!)”, przechowywany w archiwum Instytutu Pamięci Narodowej”; Dokumenty nt. historii Hanzy, część znajdująca się w Polsce znajduje się w w zbiorach Archiwum Państwowego w Toruniu (wpis wielonarodowy belgijsko-duńsko-estońsko-łotewsko-niemiecko-polski.

Prace nad polskimi propozycjami na międzynarodową Listę koordynuje utworzony w 1996 roku Polski Komitet Programu Pamięć Świata, współdziałając z Polskim Komitetem do spraw UNESCO, instytucjami dziedzictwa i ekspertami. Zgłaszanie przez Polski Komitet ds. UNESCO polskich kandydatur na Międzynarodową Listę odbywa się na podstawie „Krajowej procedury dotyczącej składania wniosków o wpis na Międzynarodową Listę Pamięci Świata”. 

Oprócz międzynarodowej Listy, w ramach Programu Pamięć Świata tworzone są rejestry gromadzące obiekty o szczególnym znaczeniu dla poszczególnych krajów lub regionów świata. W 2014 roku w Warszawie, podczas uroczystości w Pałacu Prezydenta RP, została zainaugurowana Polska Lista Krajowa Programu UNESCO Pamięć Świata, na którą wpisano pierwszych jedenaście obiektów. Kolejne obiekty zostały wpisane na listę w latach 2016, 2018, 2021 i 2024 roku. 3. edycja Listy Krajowej była w sposób szczególny związana ze świętowaniem 100. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości. Informacje nt. zasad tworzenia Polskiej Listy Krajowej dostępne są na poświęconych jej stronach w portalu Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. 

Prace Programu Pamięć Świata obejmują także inne działania, dotyczące zarówno ratowania, ochrony i udostępniania konkretnych obiektów i zbiorów dziedzictwa dokumentacyjnego, jak i polityki w tych dziedzinach. Przykładem może być Projekt PERSIST, który funkcjonuje jako platforma dyskusji i współpracy dotyczącej digitalizacji, zachowania dziedzictwa cyfrowego, m.in. polityki i standardów jego selekcji oraz tworzenia warunków technicznych zapewniających trwałą dostępność archiwizowanego dziedzictwa cyfrowego (m.in. repozytoria oprogramowania). W ostatnich latach przy wsparciu Japonii, odbyły się światowe fora nt. polityk (Global Policy Forum) dotyczących zachowania i ochrony dziedzictwa dokumentacyjnego w sytuacjach nadzwyczajnych. Program Pamięć Świata wspiera projekty w dziedzinie zachowania i ochrony dziedzictwa dokumentacyjnego, w tym szkoleń, w różnych regionach, a także dotyczące badań oraz edukacji nt. dziedzictwa dokumentacyjnego. 

Polska – kraj doświadczony utratą ogromnej części dziedzictwa dokumentacyjnego w rezultacie rozbiorów, a zwłaszcza II wojny światowej – aktywnie wspiera Program Pamięć Świata od początku jego istnienia. Pierwsze Spotkanie Międzynarodowego Komitetu Doradczego (IAC) Programu Pamięć Świata, stanowiącego najwyższe ciało eksperckie doradzające UNESCO w sprawach dotyczących realizacji Programu Pamięć Świata, miało miejsce we wrześniu 1993 roku w Pułtusku. Dziesięć lat później, również w Polsce, odbyło się Szóste Spotkanie IAC (Gdańsk, sierpień 2003). W rezultacie I Spotkania IAC przyjęto plan działania podkreślający rolę UNESCO w uwrażliwianiu rządów i organizacji międzynarodowych na problem zachowania dziedzictwa dokumentacyjnego oraz wspomnianą już, szeroką definicję tego rodzaju dziedzictwa. Obejmuje ono różne typy dokumentów, m.in.: dokumenty i kolekcje archiwalne, rękopisy, druki o szczególnej wartości dokumentacyjnej, inskrypcje, dokumenty audiowizualne, zarówno na nośniku analogowym, jak i cyfrowym. W 2011 roku w Warszawie odbyła się IV Międzynarodowej Konferencji Programu Pamięć Świata pt. „Kultura-Pamięć-Tożsamość”, która dała asumpt do podjęcia prac nad powstaniem międzynarodowego Zalecenia w sprawie zachowania i dostępu do dziedzictwa dokumentacyjnego, w tym w postaci cyfrowej (Recommendation concerning the preservation of, and access to, documentary heritage including in digital form), przyjętego przez UNESCO w 2015 roku. Polska aktywnie wspierała prace nad Zaleceniem na wszystkich etapach, inicjując rezolucje Konferencji Generalnej i decyzje Rady Wykonawczej UNESCO, organizując spotkania ekspertów i uczestnicząc w konsultacjach i debatach nad tekstem. Przyjęcie Zalecenia oznacza tym donioślejszy sukces, że jest to pierwszy i jedyny obecnie instrument prawny o zasięgu ogólnoświatowym, poświęcony specyficznie dziedzictwu dokumentacyjnemu, analogowemu i cyfrowemu, co wypełnia istotną lukę, jaka dotąd występowała w prawie międzynarodowym dotyczącym dziedzictwa ludzkości. Można powiedzieć, że po raz pierwszy dokumentacyjne źródła historyczne otrzymują kompleksowe wsparcie normatywne o ogólnoświatowym zasięgu, w zakresie ochrony i dostępu.